Krowiziół zbożowy

Krowiziół zbożowy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	goździkopodobne
Rząd	goździkowce
Rodzina	goździkowate
Rodzaj	łyszczec
Gatunek	krowiziół zbożowy
	Nazwa systematyczna
	Gypsophila vaccaria (L.) Sm.; J.Sibthorp & J.E.Smith, Fl. Graec. Prodr. 1: 279 (1809)
Synonimy
	Dianthus inclusus Walp.; Lychnis vaccaria (L.) Scop.; Saponaria amplissima Mill.; Saponaria hispanica Mill.; Saponaria inclusa K.Koch; Saponaria liniflora Boiss. & Hausskn.; Saponaria oxyodonta Boiss.; Saponaria pentagona Steud.; Saponaria perfoliata Roxb. ex Willd.; Saponaria rubra Lam.; Saponaria segetalis Neck.; Saponaria vaccaria L.; Saponaria vaccaria f. grohii B.Boivin; Silene vaccaria E.H.L.Krause; Vaccaria arvensis Link; Vaccaria brachycalyx Pau; Vaccaria grandiflora Jaub. & Spach; Vaccaria hispanica (Mill.) Rauschert; Vaccaria hispanica subsp. grandiflora (Ser.) Holub; Vaccaria hispanica var. liniflora (Boiss. & Hausskn.) J.Léonard; Vaccaria hispanica subsp. liniflora (Boiss. & Hausskn.) Greuter & Burdet; Vaccaria hispanica var. oxyodonta (Boiss.) J.Léonard; Vaccaria hispanica subsp. oxyodonta (Boiss.) Greuter & Burdet; Vaccaria hispanica subsp. pyramidata (Medik.) Holub; Vaccaria hispanica subsp. vaccaria (L.) P.Eliá; Vaccaria hispanica var. vaccaria (L.) Greuter; Vaccaria inclusa Ledeb.; Vaccaria liniflora (Boiss. & Hausskn.) Bornm.; Vaccaria oxyodonta Boiss.; Vaccaria parviflora Moench; Vaccaria perfoliata (Roxb. ex Willd.) Sweet; Vaccaria pyramidalis Prahl; Vaccaria pyramidata Medik.; Vaccaria segetalis (Neck.) Garcke ex Asch.; Vaccaria segetalis subsp. pyramidata (Medik.) Dostál; Vaccaria sessilifolia Sweet; Vaccaria vaccaria (L.) Huth; Vaccaria vulgaris Host;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Krowiziół zbożowy (Gypsophila vaccaria (L.) Sm.) – gatunek rośliny z rodziny goździkowatych (Caryophyllaceae). Tradycyjnie wyróżniany w ramach monotypowego rodzaju krowiziół (Vaccaria), ale w XXI wieku włączony do rodzaju łyszczec Gypsophila. Gatunek jest rodzimy dla obszaru śródziemnomorskiego w Europie, północnej Afryce i Azji (sięga na wschodzie po Sinciang w Chinach), poza tym jednak został szeroko rozpowszechniony i obecny jest w Ameryce Północnej i Południowej, w południowej Afryce i w Australii^[4]^[5]. W Polsce rósł na rozproszonych stanowiskach w całym kraju, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i Roztoczu, jednak współcześnie na większości stanowisk wyginął^[6] i nawet zaczął być uważany za wymarły^[7]. W 2018 ogłoszono o odnalezieniu gatunku pod Wrocławiem^[8].

Jest chwastem w uprawach zbóż, rośnie także na miedzach, przydrożach i nasypach^[9], także w ubogich murawach, na stokach^[4].

Morfologia

Pokrój: Roślina jednoroczna, zielna, naga, osiągająca do 60 cm wysokości. Łodyga w środku pusta, w górze widlasto rozgałęziona^[9]. Korzeń tęgi^[5].
Liście: Naprzeciwległe, niebieskozielone, nasadami zrośnięte, przy czym górne liście są siedzące, a dolne ogonkowe. Blaszka osiąga do 10 cm długości i 4 cm szerokości. Ma kształt jajowatolancetowaty lub lancetowaty, jest całobrzega, u nasady sercowato wcięta lub zaokrąglona, a na szczycie zaostrzona lub stępiona^[9]. Z pojedynczą wiązką przewodzącą^[5].
Kwiaty: Zebrane są w silnie rozgałęzione wierzchotkowate kwiatostany. Osadzone są na szypułkach wielokrotnie dłuższych od kielicha, u nasady z błoniastymi przysadkami i podkwiatkami osiągającymi do 5 mm długości i o kształcie lancetowatym. Sam kielich zrosłodziałkowy, pięciogroniasty (do oskrzydlonego, zwłaszcza podczas owocowania), u dołu rozdęty, białawozielony, osiąga od 10 do 17 mm długości. Zwieńczony jest pięcioma jajowatymi i ostro zakończonymi ząbkami. Płatków jest pięć, zwężonych u nasady w paznokieć, bez przykoronka. Kolor mają różowopurpurowy, długość do 20 mm, z czego łatki wystające z rurki kielichowej osiągają do 5 mm długości. Łatki te bywają niepodzielone lub wcięte na szczycie. Pręcików jest 10 (z miodnikami u nasady nitek pręcikowych), a pojedynczy słupek zwieńczony jest dwiema szyjkami o długości 10–12 mm. Na ich końcu znajdują się wąskie, brodawkowate znamiona. Zalążnia jest jednokomorowa, czasem u dołu z pojedynczą, niepełną przegrodą^[9]^[5].
Owoce: Liczne, błyszczące torebki o kształcie kulistym lub jajowatym i długości od 10 do 15 mm. Otwierają się słabo rozchylającymi się na szczycie 4 ząbkami. Zawierają ok. 10 kulistych i czarnych nasion o średnicy ok. 2 mm^[9]^[5].

Biologia i ekologia

Kwitnie w czerwcu i lipcu. Gatunek charakterystyczny upraw zbożowych na glebach wapiennych ze związku Caucalidion lappulae^[10]. Liczba chromosomów 2n = 30.

Systematyka i zmienność

Gatunek należy do rodziny goździkowatych (Caryophyllaceae), rzędu goździkowców (Caryophyllales) w obrębie dwuliściennych właściwych. W obrębie goździkowatych wyłączany był zwykle we własny, monotypowy rodzaj krowiziół (Vaccaria Wolf) reprezentujący podrodzinę Caryophylloideae i plemię Caryophylleae^[11]. Badania molekularne wykazały, że rodzaj ten jest zagnieżdżony w obrębie rodzaju łyszczec Gypsophila, czyniąc z niego takson parafiletyczny. W efekcie w drugiej dekadzie XXI wieku takson został włączony do tego rodzaju^[3]^[2]^[12]^[13].

Obok podgatunku nominatywnego V. hispanica subsp. hispanica wyróżnia się V. hispanica subsp. grandiflora (Ser.) Holub^[11] (syn. var. grandiflora (Jaub et Spach) Čelak.). Takson ten wyróżnia się płatkami dłuższymi o połowę od kielicha, paznokciem wystającym z jego rurki i łatką płatka osiągającą 8 mm długości, na szczycie dwudzielną^[9].

W uprawie popularny jest kultywar 'Pink Beauty' o kwiatach z okazałymi, jasnoróżowymi płatkami^[4].

Zagrożenia i ochrona

Roślina umieszczona na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006)^[14] w grupie gatunków wymierających (kategoria zagrożenia: E). W wydaniu z 2016 roku otrzymała kategorię RE (wymarły na obszarze Polski)^[15]. Znajduje się także w Polskiej czerwonej księdze roślin w grupie gatunków wymarłych (kategoria EX)^[7].

Zastosowania

Gatunek jest uprawiany jako roślina ozdobna (odmiana wielkopłatkowa). Rozmnaża się łatwo i szybko z nasion^[4].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Gypsophila vaccaria (L.) Sm.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-03-31].
↑ ^a ^b ^c ^d Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 77. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Vaccaria. [w:] Flora of Northa America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-09-27]. (ang.).
↑ Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 405. ISBN 83-915161-1-3.
↑ ^a ^b Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
↑ Karol Torzewski, Aleksandra Kazienko, Arkadiusz Drapiewski, Tomasz Sienkiewicz. Vaccaria hispanica (Caryophyllaceae) rediscovered in Poland. „Steciana”. 22, 4, s. 129–132, 2018. DOI: 10.12657/steciana.022.015.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Adam Jasiewicz (red.): Flora Polski. Rośliny naczyniowe. T. III. Kraków: Instytut Botaniki im W. Szafera PAN, 1992, s. 246. ISBN 83-85444-06-8.
↑ WładysławW. Matuszkiewicz WładysławW., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13520-4, OCLC 749271059 .
↑ ^a ^b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2013-09-27].
↑ Anne K. Greenberg, Michael J. Donoghue. Molecular systematics and character evolution in Caryophyllaceae. „Taxon”. 60, 6, s. 1637-1652, 2011. DOI: 10.1002/tax.606009.
↑ Hossein Madhani, Richard Rabeler, Atefeh Pirani, Bengt Oxelman, Guenther Heubl, Shahin Zarre. Untangling phylogenetic patterns and taxonomic confusion in tribe Caryophylleae (Caryophyllaceae) with special focus on generic boundaries. „Taxon”. 67, 1, s. 83-112, 2018. DOI: 10.12705/671.6.
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).

[powo-3] Gypsophila vaccaria (L.) Sm.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-03-31].

[philips-4] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 77. ISBN 0-333-74890-5.

[america-5] Vaccaria. [w:] Flora of Northa America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-09-27]. (ang.).

[zajac-6] Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 405. ISBN 83-915161-1-3.

[zarzyc-7] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[8] Karol Torzewski, Aleksandra Kazienko, Arkadiusz Drapiewski, Tomasz Sienkiewicz. Vaccaria hispanica (Caryophyllaceae) rediscovered in Poland. „Steciana”. 22, 4, s. 129–132, 2018. DOI: 10.12657/steciana.022.015.

[jasiewicz-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Adam Jasiewicz (red.): Flora Polski. Rośliny naczyniowe. T. III. Kraków: Instytut Botaniki im W. Szafera PAN, 1992, s. 246. ISBN 83-85444-06-8.

[10] WładysławW. Matuszkiewicz WładysławW., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13520-4, OCLC 749271059 .

[grin-11] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2013-09-27].

[12] Anne K. Greenberg, Michael J. Donoghue. Molecular systematics and character evolution in Caryophyllaceae. „Taxon”. 60, 6, s. 1637-1652, 2011. DOI: 10.1002/tax.606009.

[13] Hossein Madhani, Richard Rabeler, Atefeh Pirani, Bengt Oxelman, Guenther Heubl, Shahin Zarre. Untangling phylogenetic patterns and taxonomic confusion in tribe Caryophylleae (Caryophyllaceae) with special focus on generic boundaries. „Taxon”. 67, 1, s. 83-112, 2018. DOI: 10.12705/671.6.

[14] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[15] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]